جستجو

آخرین مقاله ها

شیوه ی کوک سنتور

دکتر عبدالرضا نراقی

کوک سنتور از دیر زمان یکی از مهمترین پایه های نوازندگی این ساز به شمار می رفته و در تعیین معیارهای نوازندگی سنتور همواره کوک دقیق و دلنشین از جایگاهی ویژه برخوردار بوده است.

 

دشواری کوک سنتور نیز زبانزد نوازندگان این ساز و دیگر موسیقیدانان بوده و روایات زیادی در این زمینه شنیده شده از جمله این که میگویند حبیب سماعی در مجلسی گفته :"کوک سنتور مرا پیر کرد." البته امروزه با پیشرفت های پدید آمده در ساخت سنتور کوک گیری و کوک نگهداری این ساز بهبود شایان توجهی یافته است دو اگر نوازنده توانایی و تبحر کافی را بدست آورد دیگر همچون گذشته کوک ساز برایش عذاب آور و طاقت فرسا نخواهد بود.

 

          از منظری دیگر،از آنجا که حتی تمرین های تکنیکی نوازندگی نیز در فضای معنوی موسیقی ایرانی رنگی دیگر می گیرند و از تکراری خشک و بی روح به ترنمی عارفانه بدل می شوند، کوک ساز برای نوازندگان اهل و خالص نه تنها آزار دهنده نیست که به عنوان طریقی برای همدمی هرچه بیشتر با ساز و غرقه در دریای بی کران معانی جانفزا و الهام بخش نیز می باشد.این گونه هنرمندان که به پرورش روحی خالص و ذهنی آفرینشگر توفیق یافته اند ،از همه لحظه های ارتباط با ساز و موسیقی خود بهره میبرند و دیگران را نیز برخوردار می سازند. اینان نیازی ندارند که پیوسته ردیف بنوازند که هرچه بنوازند خود ردیف است و لحظه لحظه موسیقی و حتی کوک کردن سازشان نورانی و فیاض است. دستیابی به چنین جایگاهی علاوه بر خلوص و پاکی درون نیازمند گذشتن از مسیری سرشار از رازهای ظریف است که باید عاشقانه و پله پله پیمود و بدون تردیدکسب توانایی در انجام کوک دقیق و دلنشین از مهمترین گام ها در این طریقت است.

 

در کوک سنتور باید به دو موضوع کلان توجه شود ابتدا تنظیم درست فواصل موسیقی ایرانی و دیگر تنظیم دقیق چهار سیم روی هر خرک که البته این دو از هم جدا نمی باشند. شناخت دقیق فواصل و انجام کوک درست و دلنشین نیازمند آشنایی با دستگاه ها و گوشه های موسیقی ایرانی است. آموزش سینه به سینه و فراگیری دستگاه ها و آوازها از راه گوش به پرورش گوش موسیقیدان کمکی شایسته می کند و بی شک افرادی که به این روش موسیقی آموخته اند گوشی حساس تر دارند. همچنین بسیار شنیدن ساز استادانی چون حسن کسایی و جلیل شهناز که کوک سازشان شیرین و دقیق است در آشنایی گوش با فواصل درست موسیقی ایرانی نقشی در خور دارد . نکته مهم آن است که هنر جو باید پس از آشنایی نسبی با دستگاه ها و گوشه ها فراگیری کوک را نیز  آغاز نماید وگرنه حتی اگر تمام ردیف را هم حفظ کند بدون کوشش و تجربه در کوک سنتور پیشرفتی در این زمینه نخواهد داشت. در ،هم کوک کردن چهارسیم روی هر خرک توان شنیداری نوازنده که آن هم با تمرین فراوان به دست می آید دارای نقشی بنیادی می باشد.

 

پیش از آغاز کوک سنتور باید وضعیت شیطانک و مفتول روی آن، خرک ها و ساچمه هایشان و چگونگی بستن سیم ها را بررسی کرد چون بدون توجه به این موارد انجام کوک دقیق میسر نیست .شیطانک سنتور نباید پریدگی داشته باشد که موجب روی هم افتادن سیم ها گردد ، چون در این وضعیت هیچ گاه پشت و جلوی خرک ها تمیز و مناسب کوک نخواهند شد . اگر مفتول روی شیطانک بیش از اندازه در شیار فرورفته باشد در کوک اشکال ایجاد میکند و هنگام زدن مضراب نیز صدای ناخواسته ای به گوش میرساند. همواره باید دقت کرد که مفتول روی شیطانک قدری بر آمده باشد . همچنین فاصله بیش از اندازه شیارهای گذر سیم تا مفتول نیز در کوک و صدای ساز ناهنجاری به وجود می آورد . جنس مفتول روی شیطانک باید شفاف و سفت باشد و در تماس با سیم ها ساییدگی پیدا نکند .

 

یکسانی ارتفاع خرک ها نکته مهمی است . به علاوه شیار روی خرک نباید کج یا آنقدر عمیق باشد که سیم ها با چوب خرک تماس پیدا کنند .در اینجا هم باید ساچمه های روی خرک ها قدری برجسته تر از شیار خرک قرار گیرند . جنس ساچمه ها نیز مهم است که باید شفاف و سفت باشند تا سیم ها به طور متعادل در دو سوی خرک ها کوک بگیرند . بنابراین ساچمه های زنگ زده یا مفتول هایی که در تماس با سیم ها خورده می شوند مناسب نیستند و کوک ساز را نیز دشوار می کنند . قبل از گذاردن خرک ها روی ساز باید کف آن ها را بر روی سنباده نرمی که بر سطحی صاف مانند شیشه قرار گرفته باشد کشید تا کاملا پرداخت شوند و دقیقا بر صفحه ساز بنشینند .رعایت تناسب ارتفاع خرک ها با شیطانک نیز در کوک و صدا دهی ساز موثر است. در هنگام خرک گذاری روی ساز اگر ارتفاع خرک ها اندکی تفاوت داشته باشد باید خرک های کوتاه تر را در پایین ساز به کار گرفته،دیگر خرک ها را به ترتیب بلندی تا بالای ساز قرار دهیم .

 

در هنگام بافتن و بستن سیم ها باید تعداد گرهی که به سر سیم ها زده می شود یک اندازه باشد ،مثلا 6 یا 7 گره و این مورد به ویژه در سیم های روی یک خرک رعایت شود .همچنین باید توجه داشت که در باز کردن سیم ها از روی قرقره هر سمت سیم که گره خورد و به سیم گیر افتاد دیگر سیم ها مخصوصا در روی یک خرک نیز به همان ترتیب و از همان جهت گره بخورند و سیم ها سر و ته نشوند . رعایت این نکته در هماهنگی و یک دستی صدا و دقت کوک سیم هایی که از روی یک خرک میگذرند تاثیر به سزایی دارد.

 

قبل از شروع به کوک باید خرک ها را در جایشان قرار داد و بعد از این که کوک به خوبی جا افتاد و صفحه ساز موقعیت ثابت خود را پیدا کرد ،آنها را دقیقا تنظیم نمود . محل قرار گرفتن خرک های سفید در یک سوم طول سیم از شیطانک سمت چپ است که در این حالت پشت و جلوی خرک با همدیگر فاصله اکتاو تشکیل می دهند. البته خرک چهارم سفید باید حدود  3.5میلی متر در سنتورهای سل کوک به سمت راست کشیده شود.این میزان در سازهای لاکوک اندکی کمتر و در سازهای بزرگ (ده ، یازده ، دوازده خرک) قدری بیش تر است. با این جابه جایی صدای پشت خرک نسبت به جلوی آن ربع پرده پایین تر خواهد بود.

 

تنظیم خرک های زرد حتی اگر نخواهیم از پشت خرک های زرد استفاده کنیم نیز دارای اهمیت می باشد چون در کوک گیری و صدا دهی سیم های زرد بسیار نقش دارد. خرک های زرد را می توان به گونه ای قرار داد که دو سوی خرک با یکدیگر فاصله چهارم یا پنجم ایجاد کنند .

 

انتخاب این فاصله ها بستگی به سلیقه نوازنده وصدای مورد پسند وی و این که ساز در چه وضعیتی بهتر می خواند دارد. پشت خرک سوم زرد (سل)، اگر خرک تقریبا در فاصله6/1 طول سیم از سمت راست سنتور قرار گیرد فاصله چهارم (دو) و اگر خرک تقریبا در7/1  طول سیم قرار گیرد فاصله پنجم (ر) خواهد بود.چنان که مشهود است در وضعیت دوم خرک ها باید قدری بیش تر به سمت شیطانک کشیده شوند و این موضوع ممکن است در سازهای لا کوک که فشار سیم ها روی خرک زیاد است موجب پاره شدن سیم های زرد شود. از این روقرار دادن خرک های زرد در وضعیت اول که پشت خرک فاصله چهارم را تشکیل می دهد منطقی تر به نظر می رسد. به هر حال هریک از دو شیوه که انتخاب گردد باید بقیه خرک ها نیز با همان نسبت تنظیم شوند.البته در هر دو حالت پشت خرک سیم های زرد نسبت به جلوی آن دو اکتاو بالاتر کوک خواهد شد.همچنین اگر خرک های زرد در فاصله تقریبا 9/1 طول سیم از شیطانک سمت راست سنتور قرار گیرند ،پشت خرک ها هم صدا با جلوی خرک ها ولی سه اکتاو بالاتر خواهند بود. هرچند این وضعیت به خاطر نزدیک شدن زیاد خرک های زرد به شیطانک چندان عملی و مطلوب به نظر نمی رسد .

 

پس از قرار گرفتن خرک ها در جای خود می توان کوک سنتور در دستگاه شور را شروع کرد. در آغاز سیم های خرک سوم سفید را حدود نت سل و خرک سوم زرد را اکتاو پایین تر آن کوک می کنیم . خرک ششم سیم های سفید و زرد (دو) را به صورتی که با خرک سوم فاصله چهارم تشکیل دهد کوک می کنیم .حال خرک دوم سفید (فا) را نیز به فاصله چهارم از خرک ششم زرد کوک می کنیم. سپس خرک پنجم سفید (سی بمل)را به فاصله چهارم از خرک دوم سفید کوک میکنیم. خرک هشتم سفید (می بمل) را به فاصله چهارم از خرک پنجم سفید کوک می کنیم. اینک خرک هفتم سیم های سفید (ر) را به گونه ای که با پشت خرک سوم سفید فاصله چهارم تشکیل دهد کوک میکنیم. پشت خرک چهارم سفید (لا بمل) را نیز به فاصله چهارم از خرک هشتم سفید کوک می کنیم .اکنون خرک اول سفید (می کرن)را به صورتی که با خرک چهارم (لا کرن) فاصله چهارم تشکیل دهد کوک می کنیم. خرک نهم سفید (فا)را با پشت خرک دوم سفید هم صدا می سازیم و دیگر خرک های زرد را نیز از روی سیم های سفید کوک می نماییم. با توجه به اهمیت و نقش محوری دستگاه شور در موسیقی ایرانی مناسب است که سیم های زرد بر پایه شور کوک شوند و بر این مبنا پذیرفتنی است که خرک هفتم زرد (ر) بکار کوک گیرد ولی اگر بخواهیم (ر) زرد کرن کوک شود می توانیم آن را به فاصله چهارم از خرک چهارم زرد (لاکرن) کوک کنیم. بدین ترتیب همه خرک های سنتور تنها بر اساس فاصله چهارم کوک خواهند شد.

 

خرک اول زرد را می توان به صورت اکتاو بم تر دیگر سیم های زرد یا واخون کوک نمود . مثلا(دو) برای افشاری ، (ر) برای دشتی ، (سی بمل) برای بیات ترک ونظایر آن. در این حالت سیم های خرک اول زرد پایین تر از صدای اصلی (می کرن) کوک می گیرند و برخی نوازندگان به خاطر جلوگیری از خرابی صدای این خرک آن را به سمت راست حرکت می دهند تا با افزایش فشار سیم ها بر روی خرک پایین آمدن کوک قدری جبران شود . به نظر نگارنده این کار باعث بر هم خوردن تعادل سیم های خرک اول و ناهماهنگی آن با دیگر خرک های زرد خواهد شد و بهتر است که خرک از جای خود حرکت داده نشود. اگر کوک چهارسیم روی خرک با دقت کافی انجام گیرد و ساز در این حالت نیز به خوبی جا بیافتد پایین آمدن کوک چندان اشکالی در صدای خرک اول زرد ایجاد نخواهد کرد .همچنین اگر قرار است خرک اول زرد همواره کوک واخون داشته باشد می توان از سیم هایی با جنس دیگر سیم های زرد ولی با قطر بیش تر برای آن استفاده کرد که تناسب و توازن صدای این خرک با دیگر خرک ها حفظ شود .

 

پس از انجام کوک سنتور به طریقی که گفته شد باید چند ساعت یا حتی یک روز با ساز نواخت و فرصت داد تا کوک جا بیافتد .سپس باید خرک های سنتور مجددا تنظیم شوند چون با جا افتادن کوک صفحه ساز قدری جابه جا می شود و ممکن است تناسب پشت و جلوی خرک ها اندکی به هم بخورد . اکنون باید زاویه قرارگرفتن خرک ها نیز دقیقا تنظیم شود.

 

برای انجام این کار باید خرک به گونه ای قرار گیرد که فاصله اولین و چهارمین سیم روی هر خرک از مفتول روی خرک تا مفتول روی شیطانک به یک اندازه باشد تا کوک پشت و جلوی خرک ها متعادل شود. برخی نیز خرک های زرد را به صورتی قرار می دهند که مفتول روی خرک بر اضلاع بالا و پایین سنتور عمود باشد. بدین ترتیب فاصله همه خرک های زرد تا شیطانک سمت راست سنتور تقریبا یکسان می گردد. هر چند ممکن است برخی سازها در چنین حالتی نیز خوب بخوانند ، این شیوه قرار دادن خرک ها درست نیست چون به خاطر عدم تعادل چهارسیم در پشت و جلوی خرک های زرد دقت کوک کاهش می یابد و کوک سریعتر نیز به هم می خورد .

 

شایان توجه است دستیابی به کوک دقیق در بار اول امکان پذیر نیست و کوک سنتور باید در چند مرحله انجام شود . البته در مورد سازهایی که کاملا جا افتاده اند نیاز به تجدید کوک کمتر میباشد . در سازهای نو هر قدر هم درکوک ساز دقت شود پس از چندی کوک پایین می آید که ناشی از روند جا افتادن ساز است و با تکرار کوک صدای ساز هربار بهتر از قبل خواهد شد.

 

گاهی سیم ها در شیارهای شیطانک گیر می کنند که موجب می شود پشت و جلوی خرک ها تمیز و شفاف کوک نگیرند . برای رفع این مشکل می توان پشت و جلوی خرک را با انگشت شست دو دست کمی فشار داد تا سیم آزاد شود. البته باید مراقب بود که فشار بیش از حد به سیم ها مخصوصا سیم های زرد وارد نگردد چون باعث پارگی آنها خواهد شد.

 

خرک های سنتور متحرک است و از این ویژگی می توان برای دستیابی به فواصل مختلف استفاده کرد. هر چند جابه جا کردن خرک ها به دقت کوک ساز لطمه میزند زیرا وقتی خرک در جای ثابت و مشخص خود قرار داشته باشد ، چون فشار یکنواخت و مشخصی به صفحه ساز وارد می سازد ساز بهتر جا می افتد و صداهای پشت خرک نیز لطیف تر و زلال تر خواهند بود. در ضمن اینکه بتوان خرک ها را جابه جا نمود یا خیر به نحوه ساخت و به ویژه چگونگی پل گذاری سنتور نیز مربوط است. ممکن است در برخی سنتورها جابه جایی خرک ها تغییر چندانی در صدای ساز ایجاد نکند و در برخی دیگر به درخشندگی و توازن صدا آسیب اساسی برساند. شاید با پل گذاری به شیوه شانه ای که در برخی سنتورهای قدیمی مشاهده می شود امکان جابه جایی خرک ها بدون دگرگونی صدای ساز بیشتر باشد چون حرکت صفحه در سنتورهایی که در آنها از این شیوه پل گذاری استفاده شده کمتر از سازهایی است که با به کارگیری پل های تکی ساخته شده اند. افزون برآن در گذشته کوک سنتور پایین تر بوده و به این دلیل جابه جایی خرک ها آسان تر صورت می گرفته و صدای ساز نیز کمتر دچار تغییر می شده است. اصولا در سازهای بزرگ (ده ، یازده، دوازده خرک) که فشار سیم ها بر روی صفحه زیاد نیست جابه جایی خرک ها چندان مشکلی در صدای ساز ایجاد نمی کند ولی در سازهای نه خرک به ویژه لاکوک که فشار زیادی بر صفحه ساز قرار دارد نرمی و زیبایی صدا و هم خوانی خرک ها با یک دیگر را بر هم میزند.البته تغییر مکان اندک یکی دو خرک در صورتی که با گذشت زمان ساز در این وضعیت هم جا بیافتد ، مشکلی پیش نخواهد آورد ولی جابه جا کردن پی در پی خرک ها از کوک گیری ، لطافت و تعادل صدای سنتور می کاهد ضمن اینکه ممکن است به رنگ وظاهر ساز نیز آسیب برساند .

در پایان باید گفت بهترین سنتور نیز اگر درست ودقیق کوک نشود صدایی لطیف و گوشنواز نخواهد داشت و تمام تلاش و عشق سازنده و ذوق و آفرینندگی نوازنده تنها وقتی مجال بروز می یابد که ساز با دقت و مهارت کوک و پرورانده شود تا بتواند نغمه های دل انگیز موسیقی کهن این سرزمین را به گوش جان شیفتگان برساند.

تماس با ما

کارگاه سازسازی چوبساز

    • dummyاصغر چوبساز 9121879033(98+)

    • dummyامیرحسین چوبساز 9124164862(98+)

    • dummyکارگاه 66822694(9821+)

    • dummy choubsaz.amir@gmail.com

جستجو